Tegenwoordig is de wereld van psychologische experimentatie dichtgeplakt met ethische en professionele richtlijnen, regelgeving, en verboden. Wetenschappers moeten onder andere rekening houden met respect voor de deelnemers’ Mensenrechten, en waardigheid, met de reikwijdte van de capaciteit van de onderzoeker zelf (dat betekent dat hij zich tot zijn veld moet houden, en niet zomaar andere disciplines moet gaan onderzoeken zonder grondige voorkennis), verantwoordelijkheid (directe gevolgen van zijn experiment komen op zijn naam te staan), integriteit en zo verder.
Ook de Amerikaanse Psychologie Associatie (APA) heeft richtlijnen ontwikkeld, in een zogeheten ‘code of conduct’, ofwel een gedragscode. Ook hier vind je een scala aan regels waar een onderzoeker aan moet voldoen alvorens hij zijn experiment mag uitvoeren. Vrijwillige deelname, bijvoorbeeld.
Misschien ken je het verhaal van de Nederlandse Diederik Stapel, die rommelde met zijn gegevens om zijn publicaties mooier te laten lijken? Ethisch (zowel als professioneel) is zulk gedrag natuurlijk absoluut niet verantwoord. Maar de hierboven genoemde aspecten waar een onderzoeker rekening mee moet houden, dat is slechts een opsomming van de grove categorieën die er te vinden zijn in een ethische gedragscode. Iedere categorie heeft tig van kleinere regeltjes.
Vroeger hadden psychologen nog geen richtlijnen of gedragscodes. Ongeveer 60 tot 50 jaar geleden kwamen experimenten min of meer ‘in de mode’ onder psychologen, en er zijn destijds veel grote ontdekkingen gedaan via experimenten die nu absoluut uit den Boze zouden zijn. Toch zijn deze experimenten ontzettend verhelderend geweest en worden ze tot de dag van vandaag nog vaak aangehaald en geciteerd. Kortom, ze hebben een enorme impact gehad, zowel binnen de psychologie zelf, als daarbuiten en zowel onder wetenschappers, als onder leken. Hieronder noemen wij een paar van die zeer opmerkelijke experimenten…
10. Stanford gevangenis: de rol die je speelt, beïnvloedt je gedrag!
In 1971 startte wetenschapper Philip Zimbardo met collega’s een experiment dat tegenwoordig nog grote bekendheid geniet (of liever gezegd, beruchtheid). Ze onderzochten het gedrag van mensen in relatie tot rollen die men op zich neemt, en nodigden voor hun experiment gezonde jonge mannen uit om mee te doen aan een ‘onderzoek naar gevangenisleven’. Ze zouden 15 dollar per dag hiermee verdienen, vergeleken met de huidige standaard voor vergoedingen zeer laag. De helft van de deelnemers werd in een groep ‘gedetineerden’ gestopt, de andere helft in een groep ‘bewakers’. Alles werd zo realistisch mogelijk gespeeld, dus de gedetineerden werden ook als échte misdadigers behandeld (ontluist, en vernederd). De eerste dag verliep alles goed, maar de tweede dag startten de gedetineerden een staking, ze luisterden niet meer naar de bewakers. Dit zagen de laatsten als een dreiging, en zij namen wraak door de gevangenen van elkaar af te zonderen, en te vernederen of eenzaam op te sluiten.
In slechts een paar dagen veranderden deze normale studenten in sadistische bewakers, en hoewel het experiment twee weken had moeten duren, werd het na vijf dagen al stopgezet. Inmiddels waren reeds twee gevangenen het experiment uit ‘gedwongen’. Zimbardo zelf is overigens een van de meest succesvolle gedragspsychologen geworden in de laatste decennia en won in 2012 een Gouden Medaille voor Voortgang in Psychologie!
De BBC heeft een goede documentaire gemaakt over dit opzienbarende experiment, deze is hier te bekijken.
9. Blauwe ogen: een lesje in discriminatie.
Jane Elliot ontwierp in 1968 een experiment dat bedoeld was om basisschoolkinderen te leren hoe het is om gediscrimineerd te worden. Jane was geen psycholoog, maar een lerares, en ze zag in discriminatie een groot probleem. Derhalve wou ze kinderen laten ervaren hoe het was om aan de verkeerde kant van de maatschappij te leven. Een nobel streven, misschien, hoewel de uitwerking discutabel was.
De kindertjes werden aan de hand van hun oogkleur in twee groepen gesplitst en vervolgens las Jane hen ‘neppe’ wetenschappelijke bevindingen op, waarin geconcludeerd werd dat kinderen met blauwe ogen superieur zijn ten opzichte van anders-gekleurden. Zo zouden ze die dag ook worden behandeld, aldus Jane. Het duurde slechts één dag tot de voorgestelde groep blauwogen wreder werden en de anders-gekleurden onzekerder. Hetzelfde effect deed zich voor wanneer de rollen werden omgekeerd.
De twee grootste problemen met dit onderzoek? Ten eerste, deelnemers waren niet gevraagd of ze wilden meedoen of niet, en ten tweede, ze zijn voorgelogen. Beide zijn tegenwoordig absoluut verboden in experimenten (hoewel op het liegen soms uitzonderingen gemaakt kunnen worden).
Bekijk hier een video van dit experiment
8. De monster studie: Leren stotteren?
Jane van nummer negen kwam uit Iowa, en ook experiment nummer acht werd in Iowa ontwikkeld door Wendell Johnson, enkele tientallen jaren eerder (1939). Zij wilden de wereld bevrijden van het fenomeen stotteren. An sich een lovenswaardig streven, maar de aanpak was dubieus. Wendell en collega’s namen wezen onder de vleugel, waaronder sommige stotteraars, en anderen die niet stotterden. Vervolgens gaven ze deze jonge kinderen les met ofwel positieve feedback, ofwel negatieve feedback, waarin de laatsten constant werden verteld dat ze gruwelijk stotterden (of ze dat nu werkelijk deden of niet).
Hun resultaten? Geen enkel effect van de manier van leren op stotteren. Maar helaas wel op het zelfvertrouwen van de kleine deelnemertjes! Sommigen ontwikkelden namelijk precies dezelfde zelfvertrouwen problemen die stotteraars vaak ervaren!
7. Het rovershol experiment: Vijanden maak je zó!
Muzafer Sherif is een van de meest bekende psychologen van de afgelopen decennia, en dit vroege experiment uit 1954 is een van zijn meest bekende ‘producten’. Hij nodigde jongens vóór hun pubertijd uit op een zomerkamp en deelde ze daar op in twee groepen. Zijn team probeerde daar de groepsdynamiek te beïnvloedden door bijvoorbeeld een constante competitie tussen deze twee teams te stimuleren. Dit viel absoluut niet tegen, en binnen enkele dagen al stonden de twee groepen lijnrecht tegenover elkaar en haatten elkaar met een intensiteit die niet gezond was voor zulke jonge kinderen.
Echter, Sherif en zijn team wisten die stemming óók de andere kant op te draaien, door de beide groepen jongeren te confronteren met problemen (zoals lekke leidingen) die ze alleen tezamen konden overwinnen. Na een paar van dat soort uitdagingen, waren de twee groepen nagenoeg totaal geïntegreerd! Toch is dit experiment, door gebrek aan toestemming vragen, ondenkbaar in de tegenwoordige tijd! Zou jij je kindertjes aan zo’n experiment opofferen?
Dit experiment is bekend als het “Robbers Cave Experiment” en valt onder de “Realistic conflict theory”.
6. Aangeleerde hulpeloosheid: Ook al is de oplossing nog zó voor de hand liggend…
Ditmaal een experiment dat niet schadelijk is voor mensen, maar voor dieren. Honden, om precies te zijn. Martin Seligman en zijn team gebruikten honden om aan te tonen dat je hulpeloosheid kan leren. Ze stopten honden in een hok waarin een barrière was gemonteerd. De honden kregen pijnlijke elektrische shocks toegediend, die te voorkomen waren als ze de barrière over sprongen. Niet vreemd, de honden leerden dit snel! Maar in een volgende fase werden de honden in een hok gezet en wat ze ook deden, de shocks waren niet te vermijden. Daarna werden ze weer in de kooi met de barrière geplaatst, waar ze eerst hadden geleerd om de pijn te vermijden door over de barrière te springen. Maar, in plaats van te springen, deden de honden niets anders dan jammeren en over de grond kruipen. Aangeleerde hulpeloosheid. Kun je je voorstellen dat ze dit met de hond of kat (van de buren) zouden doen? Of je hamster, cavia, konijn, slang, goudvis?
5. Harlow’s apen: stoffen versus draden moeders…
Harry Harlow experimenteerde in de jaren 50 met apen jonkies. Hij realiseerde zich vermoedelijk dat zijn experiment niet acceptabel zou zijn met mensen-baby’s, hoewel dit wel zijn interesseveld was. De apen-baby’s werden één uur na geboorte van hun echte moeder gesepareerd en bij twee nep-moeders gestopt, eentje van draad, voor voedsel, en eentje van stof, voor knuffelen. Het bleek dat de apen-baby’s bijna al hun tijd bij de stoffen moeder doorbrachten, ondanks het feit dat de draadmoeder voedsel gaf. Daarnaast renden, als Harlow de apen aan het schrikken maakte, naar hun stoffen moeder toe.
Ook isoleerde Harry apen van hun groepsgenoten om aan te tonen dat wanneer iemand van jongs af aan geïsoleerd wordt van de groep, hij/zij op latere leeftijd niet meer kan leren om in een groep te functioneren. In 1985 stopte Harlow deze experimenten op verzoek van de APA. Echter, andere onderzoekers zetten op mildere of meer verborgen wijze dergelijke experimenten voort, hoewel dierenorganisatie ’s er alles aan doen om deze waanzin te stoppen.
4. Het Milgram experiment: wie durft tegen de autoriteiten in te gaan?
Een van de meest bekende experimenten van de laatste eeuw: de experimenten van Stanley Milgram. In zijn experiment wou hij erachter komen hoe het kon dat mensen in staat waren tot gruweldaden zoals in de Joden-kampen in de Tweede Wereldoorlog. Het idee achter zijn experimenten (dat akelig genoeg ook echt zo blijkt te zijn) is dat mensen zeer geneigd zijn om een figuur te volgen dat autoriteit uitstraalt.
In 1961 startte hij zijn gehoorzaamheidsexperiment. Ieder experiment bestond uit een leraar en een leerling, maar in feite was de leerling een geheime medewerker van de onderzoeker, en de leraar was de enige ‘echte’ deelnemer. De taak van de leraar was om de leerling (die in een aparte kamer zat, afgeschermd door een spiegelglas) vragen te stellen en elektrische schokken toe te dienen wanneer de antwoorden fout waren. De hoogte van de shocks zou geleidelijk hoger worden, naarmate de leerling meer fouten maakte. Het experiment begon, de leerling begon fouten te maken, en gaandeweg harder te schreeuwen van de pijn. Echter, op aandringen van de onderzoeker, die achter de leraar stond en hem stimuleerde om door te gaan (“het experiment vereist dat u doorgaat”) bleven de meeste deelnemers doorgaan met het toedienen van de shocks tot ver in het ‘rode’ gebied aan voltage op hun meter.
Als het geen medewerker was in de andere kamer maar een echte persoon, met echte elektroshocks, dan zou de overgrote meerderheid van de leraren hun leerling daadwerkelijk hebben vermoord in dit experiment! Het bekendmaken van dit gegeven aan deelnemers, achteraf, zou emotioneel trauma kunnen veroorzaken. Immers, het vertelt mensen dat ze in theorie iemand zouden hebben kunnen vermoorden, simpelweg omdat een man in een witte lab-jas zei dat ze dat moesten doen!
Overigens had Milgram vóór zijn experimenten begonnen aan een groep psychologen gevraagd om een inschatting te maken van hoeveel mensen tot het ‘levensgevaarlijk’ gebied zouden gaan met de shocks. Deze zogeheten experts op het gebied van mensenkennis schatten ongeveer 1 tot 3 % in. In werkelijkheid ging 65 % van de deelnemers hoger dan de 450 Volt.
Eén laatste opmerking om deze choquerende bevindingen iets af te zwakken: de meeste leraar-deelnemers hadden enorm te doen met hun slachtoffers en iedere deelnemer stopte halverwege tenminste één keer om te vragen of hij echt door moest gaan. Sommige deelnemers boden zelfs aan om het deelnemers-geld terug te geven als ze mochten stoppen. Maar de experiment-leider was onverbiddelijk, en uiteindelijk zwichtten dus meer dan de helft van alle mensen voor zijn autoriteit!
3. Omstanders effect: Als anderen niets doen, waarom ik dan wel?
In 1968 begonnen John Darley en Bibb Latane een experiment dat onderzocht hoe mensen reageren op de verdeelde verantwoordelijkheid die ontstaat wanneer men in een groep is. Zij waren gestimuleerd door de moord op Kitty Genovese, een dame die over een periode van ongeveer een half uur gemangeld en uiteindelijk vermoord werd door een belager, in een straat waar tientallen mensen toekeken, en niemand alarm sloeg, omdat iedereen dacht dat anderen dat wel zouden doen.
Darley en Latane lieten deelnemers in een wachtkamer wachten, of een korte vragenlijst invullen. Zonder dat de deelnemer daarvan werd ingelicht, lieten Darley en Latane vervolgens allerlei alarmerende dingen gebeuren in de omgeving, zoals een situatie waarin rook uit een andere kamer, of een andere deelnemer die ineens een epileptische aanval kreeg. Hoe snel men reageerde op zulke dreigingen, leek sterk af te hangen van de hoeveelheid anderen in de kamer. Waren ze alleen, dan kwamen de meeste deelnemers vrij snel in actie. Wanneer er anderen waren, en die deden ook niets, deed de deelnemer in kwestie bijna nooit zelf iets! Immers, anderen deden toch ook niets? Misschien was het wel niet zo ernstig?
2. Asch conformiteit: Als anderen dat denken, wie ben ik dan om het er niet mee eens te zijn?
In 1951 deed Solomon Asch een experiment naar de conformiteit, of overeenstemming, dat men toont als hun eigen mening tegenover andermans mening staat. Een deelnemer kwam in een groep van andere ‘deelnemers’ terecht, niet wetende dat deze anderen allemaal stiekem medewerkers van Solomon waren. Hun taak was om van drie lijntjes de langste of de kortste te identificeren. Een zeer simpele taak! En toch, soms hadden andere deelnemers het fout, kozen gewoon de foute lijn. Echter, een groot deel van de echte deelnemers (37 van de 50 in totaal) conformeerden één keer of vaker met die ‘foute’ optie als de groepsleden vóór hem die lijn aanwezen. Achteraf bleek dat mensen niet écht overtuigd waren dat hun eigen antwoord fout was, maar dat ze slechts met de groep meegingen omdat ze niet zeker waren. Zo sterk kan groepsdruk dus zijn!
1. Kleine Albert: voorgoed een pluche fobie!
In 1920 werd deze nummer een van de onethische experimenten ooit uitgevoerd door John B. Watson (een van de grote denkers achter het behaviorisme, een stroming waaruit de psychologie van tegenwoordig grotendeels is ontwikkeld). Behaviorisme gaat om leren, met name het leren koppelen van een waarneming met een ander. Stel je hoort een klik, en krijgt vervolgens een ijsje. Al snel zullen de meesten leren om de klik dan te associëren met een ijsje. Op een gegeven moment is dit effect zo erg, dat een klik je al kan laten watertanden vóór je het ijsje ook maar gezien of geroken hebt!
Watson testte dit op een 9 maanden oude baby genaamd Albert. De jongen had plezier in (pluche) diertjes, voornamelijk een witte rat. Maar Watson confronteerde Albert telkens met een pijnlijk luid lawaai, wanneer de witte muis in de buurt was. Als gevolg ontwikkelde Albert een angst voor witte ratten, en voor bijna alle andere dieren en pluche aangelegenheden. En na het experiment deed niemand de moeite om Albert weer van deze angst af te brengen! Voorgoed een pluche-fobie!
De voorwaarden waaraan experimenten moeten voldoen klinken misschien vrij voor-de-hand liggend, immers, natuurlijk vraag je je deelnemers van te voren om hun vrijwillige deelname, en help je hen achteraf als ze vanwege je experiment persoonlijke problemen ontwikkelen! Toch is het niet altijd zo gemakkelijk rekening te houden met al die ethische regels als het lijkt. Soms doe je schade aan deelnemers zonder het zelf te weten (bijvoorbeeld wanneer je ze schokkende beelden laat zien, dit kan namelijk traumatiserend werken wanneer deelnemers de beelden zich later herinneren). Soms is het ook gewoon moeilijk om deelnemers te informeren over wat ze moeten doen in een experiment zonder het experiment te besmetten, echter, je moet deelnemers wel iets vertellen van de acties in het experiment, anders kunnen ze geen goede inschatting maken van of ze wel of niet willen deelnemen). Moeilijk of niet, tegenwoordig is de ethische controle veel strikter, en hoewel we nu dus minder grote stappen kunnen maken, is het toch wel een geruststelling voor ons ‘mogelijke deelnemers’. Je zult niet snel meer in een Stanford gevangenis experiment belandden… in ieder geval niet als deelnemer van een experiment
bEIRE'S BLOG 